O testosteronie słów kilka

Wprowadzenie

Choć tytuł może wydawać się enigmatyczny, po przeczytaniu tego artykułu zrozumiesz kluczowe zagadnienia związane z testosteronem i jego rolą w leczeniu hipogonadyzmu wtórnego. Odpowiemy na pytania dotyczące zastosowania egzogennego testosteronu oraz momentów, w których terapia hormonalna staje się niezbędna.

Testosteron i jego Znaczenie

Testosteron jest fundamentalnym hormonem nie tylko dla mężczyzn, ale również dla kobiet, odgrywając istotną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu. Jego znaczenie jest niezaprzeczalne na różnych etapach życia, niezależnie od płci.

W niniejszym artykule skoncentrujemy się na zagadnieniu hipogonadyzmu wtórnego i metodach jego leczenia. Zrozumienie tych procesów jest kluczowe dla zrozumienia, w jaki sposób egzogenny testosteron może wspierać terapię hormonalną.

Egzogenny Testosteron

Egzogenny testosteron odnosi się do hormonu wprowadzającego do organizmu z zewnątrz. W przeciwieństwie do endogennego testosteronu, który jest produkowany naturalnie przez jądra pod wpływem sygnałów z przysadki mózgowej, egzogenny testosteron jest podawany pacjentowi w postaci farmakologicznej.

Testosteron stosowany w terapii najczęściej występuje w formie zestryfikowanej. Estryfikacja testosteronu ma na celu przedłużenie jego działania w organizmie, co pozwala na bardziej kontrolowane uwalnianie hormonu. W terapii hormonalnej najczęściej stosuje się estry takie jak cypionian, enantan, propionian oraz undecylenian.

Historia Testosteronu

Odkrycie testosteronu oraz jego izolacja i synteza stanowiły kamień milowy w endokrynologii, co pozwoliło na szerokie zastosowanie tego hormonu zarówno w medycynie, jak i poza nią. Już w latach 30. XX wieku pojawiły się pierwsze doniesienia o jego wykorzystaniu, nie zawsze zgodnym z przeznaczeniem. W latach 1935-1936 podejrzewano, że sportowcy olimpijscy eksperymentowali z testosteronem, aby poprawić swoje wyniki. Podczas II wojny światowej testosteron był podawany żołnierzom w celu zwiększenia agresji i wytrzymałości, co miało poprawić ich zdolności bojowe.

Pierwsze dobrze udokumentowane użycie testosteronu jako środka dopingującego miało miejsce w 1945 roku. Hormon ten został zastosowany w celu poprawy wyników sportowych koni wyścigowych, co ilustruje jego wczesne wykorzystanie w sporcie.

Historia pokazuje, że testosteron stał się nie tylko kluczowym hormonem w medycynie, ale również jednym z najczęściej stosowanych środków dopingujących na świecie. Jego popularność w środowisku sportowym, zwłaszcza wśród kulturystów, przyczyniła się do tego, że często kojarzony jest negatywnie. Dla wielu osób testosteron utożsamiany jest z dopingiem, zagrożeniem dla zdrowia, a także ekstremalnym kulturystyka.

Hipogonadyzm

Testosteron w egzogennej formie, wbrew powszechnym stereotypom, nie jest wykorzystywany wyłącznie przez osoby uprawiające kulturystykę czy inne sporty siłowe. Stanowi on podstawę leczenia pacjentów z hipogonadyzmem – stanem, który objawia się obniżonym stężeniem testosteronu w surowicy krwi.

Hipogonadyzm to zaburzenie funkcji gonad, które prowadzi do nieprawidłowego wydzielania hormonów płciowych. Może dotyczyć nawet 2% mężczyzn w wieku 20 lat i aż 38% mężczyzn po 45. roku życia, ponieważ wraz z wiekiem poziom testosteronu naturalnie spada o 1-2% rocznie.

Hipogonadyzm można podzielić na dwa główne typy:

1. Hipogonadyzm pierwotny – spowodowany upośledzeniem funkcji jąder, nazywany także hipergonadotropowym.

2. Hipogonadyzm wtórny – związany z zaburzeniem funkcji układu podwzgórzowo-przysadkowego, nazywany również hipogonadotropowym.

Pacjenci, którzy przerywają stosowanie anaboliczno-androgennych sterydów bez odpowiedniego odblokowania hormonalnego (PCT), często cierpią na wtórny hipogonadyzm, co skutkuje trwałym obniżeniem poziomu testosteronu i związanymi z tym objawami.

Objawy Hipogonadyzmu

Objawy hipogonadyzmu mogą się różnić w zależności od wieku, w którym pojawia się schorzenie:

• Hipogonadyzm przedpokwitaniowy: W tym przypadku pacjent może cierpieć na niepłodność i impotencję, opóźniony rozwój cech płciowych drugiego i trzeciego rzędu, niską masę kostną oraz charakterystyczną sylwetkę z nadmiernym odkładaniem się tkanki tłuszczowej w okolicy bioder i brzucha. Mężczyźni z tą formą hipogonadyzmu mogą mieć również wyższy głos, rzadsze owłosienie typu męskiego oraz rzadziej występujące łysienie androgenowe.

• Hipogonadyzm pokwitaniowy: U mężczyzn, u których hipogonadyzm rozwija się po okresie dojrzewania, mogą wystąpić zaburzenia spermatogenezy, impotencja, osteoporoza, sarkopenia, a także zanik drugo- i trzeciorzędowych cech płciowych.

Przyczyny hipogonadyzmu pierwotnego często leżą na poziomie genetycznym. Z kolei przyczyny hipogonadyzmu wtórnego mogą obejmować atrofię jąder wskutek urazów, stanów zapalnych, niedokrwienia, nowotworów lub zabiegów chirurgicznych. Schorzenie to może również wystąpić po farmakologicznej lub chirurgicznej kastracji.

W przypadkach hipogonadyzmu wtórnego, jedną z częstszych przyczyn jest zespół Kallmanna, który prowadzi do zaburzeń wydzielania gonadoliberyny (GnRH) przez podwzgórze, co wpływa na uwalnianie gonadotropin przez przysadkę mózgową. Hipogonadyzm wtórny może być również wywołany przez nowotwory, udary, tętniaki, urazy czaszki czy zmiany zapalne.

Przyczyną wtórnego hipogonadyzmu może być również choroba nowotworowa, a także inne czynniki, takie jak udary, tętniaki, urazy mechaniczne czaszki, trepanacja czaszki czy zmiany zapalne w obrębie mózgu. W takich przypadkach dochodzi do zaburzenia funkcji osi podwzgórzowo-przysadkowej, co skutkuje zmniejszeniem wydzielania hormonów gonadotropowych i, w konsekwencji, spadkiem produkcji testosteronu.

Wytyczne i Diagnozowanie Hipogonadyzmu

Proces diagnozowania hipogonadyzmu nie jest prosty ani jednoznaczny. Niestety, wytyczne dotyczące diagnozy i leczenia hipogonadyzmu w Polsce są mało dostępne i nie zawsze przyjazne pacjentom.

Diagnozowanie hipogonadyzmu zazwyczaj rozpoczyna się od szczegółowego wywiadu medycznego oraz rozpoznania objawów klinicznych, takich jak:

• Obniżenie libido i/lub zaburzenia erekcji,

• Spadek masy i siły mięśniowej,

• Zwiększenie masy tkanki tłuszczowej,

• Zmniejszenie gęstości mineralnej kości i osteoporoza,

• Obniżenie poziomu energii i pogorszenie nastroju.

Pomocnym narzędziem w diagnostyce może być kwestionariusz ADAM, jednak należy podkreślić, że sam wynik kwestionariusza nie może być podstawą do rozpoczęcia leczenia. Żaden z powyższych objawów nie jest wystarczająco specyficzny, aby jednoznacznie wskazywać na niedobór testosteronu.

Badanie Krwi

Kolejnym krokiem w diagnostyce hipogonadyzmu jest oznaczenie poziomu testosteronu we krwi. Krew powinna być pobierana w godzinach porannych (7:00–11:00) i na czczo. Obecnie stosowane metody immunometryczne do oznaczania poziomu testosteronu są wystarczająco precyzyjne, aby zdiagnozować hipogonadyzm.

Obecnie nie ustalono jednoznacznej dolnej granicy normy dla stężenia testosteronu całkowitego u mężczyzn, jednak przyjmuje się, że stężenie powyżej 12 nmol/L (3,5 ng/mL / 350 ng/dL) zazwyczaj nie wymaga leczenia. U pacjentów ze stężeniem testosteronu całkowitego poniżej 8 nmol/L (2,5 ng/mL / 250 ng/dL) można rozważyć terapię substytucyjną testosteronem. W przypadku wyników mieszczących się w przedziale między 8 a 12 nmol/L (2,5–3,5 ng/mL), decyzja o leczeniu androgenami powinna być podejmowana po powtórnym oznaczeniu poziomu testosteronu oraz ocenie nasilenia objawów klinicznych.

Testosteron aktywny biologicznie to testosteron niezwiązany z białkami krwi, takimi jak globulina wiążąca steroidy płciowe (SHBG) oraz albuminy. We krwi obecny jest w trzech postaciach: wolnej (2–3%), związanej z SHBG (około 45%) oraz związanej z albuminami (około 50%). Oznaczenie poziomu wolnego i bioaktywnego testosteronu może być przydatne w przypadkach wątpliwych, na przykład gdy poziom testosteronu całkowitego mieści się w granicach 8–12 nmol/L lub u mężczyzn otyłych. Nie ma jednak jednoznacznie ustalonej dolnej granicy normy dla testosteronu wolnego, choć stężenie poniżej 225 pmol/L (65 pg/mL) uznaje się za wskazujące na potrzebę leczenia testosteronem.

Co Dalej?

Wytyczne dotyczące diagnostyki i leczenia hipogonadyzmu wydają się jasne, jednak ich praktyczne zastosowanie może być wyzwaniem. Wielu pacjentów, zwłaszcza młodszych mężczyzn, nie otrzymuje odpowiedniej pomocy, mimo że ich objawy mogą wskazywać na potrzebę terapii hormonalnej. W Polsce pacjenci często spotykają się z leczeniem "wyników" zamiast leczenia pacjenta jako całości. To oznacza, że nawet jeśli pacjent doświadcza wielu objawów wskazujących na hipogonadyzm, może nie zakwalifikować się do terapii, jeśli jego wyniki mieszczą się w szeroko pojętej normie.

Nie można również pominąć trudności związanych z wyborem odpowiedniego protokołu leczenia. W Polsce dostępne są różne formy testosteronu do terapii substytucyjnej, takie jak:

• Enantan testosteronu podawany domięśniowo – zazwyczaj co 2 tygodnie.

• Undecylenian testosteronu podawany doustnie – zwykle 2–3 razy na dobę.

• Undecylenian testosteronu podawany domięśniowo – co 3 miesiące.

• Mieszanina estrów testosteronu podawana domięśniowo – co 3 tygodnie.

• Testosteron podawany przezskórnie w postaci żelu – raz na dobę.

Dawkowanie musi być dostosowane indywidualnie, aby utrzymać stężenie testosteronu w dolnych lub średnich granicach normy dla młodych mężczyzn. Zaleca się unikać stężeń suprafizjologicznych, aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia działań niepożądanych.

Problem Fluktuacji Stężeń Testosteronu

Choć powyższe wytyczne wydają się logiczne, w praktyce mogą nie przynosić oczekiwanych rezultatów. Fluktuacje stężeń testosteronu przy zastosowaniu długodziałających preparatów, takich jak undecylenian testosteronu, mogą prowadzić do znacznych wahań samopoczucia pacjenta, a raz na miesiąc czy dwa podawanie leku nie zawsze jest odpowiednie dla utrzymania stałego poziomu hormonów we krwi. Brak stabilnych stężeń testosteronu może przyczyniać się do wystąpienia skutków ubocznych, takich jak wahania nastroju, zmniejszenie libido czy inne niepożądane objawy.

Alternatywne Podejścia

Celowo pomijam tutaj temat alternatywnych metod wspomagania terapii zastępczej testosteronem, takich jak stosowanie HCG, HMG, GnRH, pochodnych DHT czy inhibitorów aromatazy, gdyż wciąż jest to obszar mało znany w środowisku lekarskim. Zagadnienia te będą poruszone w przyszłych materiałach.

Warto jednak podkreślić, że w Polsce, mimo że istnieją specjaliści w dziedzinie hormonalnej terapii zastępczej, jest ich niewielu. Brak czasu, obciążenie pracą w placówkach państwowych oraz obawy przed odpowiedzialnością prawną za postępowanie odbiegające od wytycznych mogą ograniczać możliwości leczenia pacjentów w sposób optymalny dla ich samopoczucia.

Jeżeli potrzebujesz pomocy z optymalizacją zdrowia zarówno od strony hormonalnej jak i metabolicznej, zapisz się na konsultacje.